Uznanie za Pomnik Historii to jedna z form ochrony zabytków w Polsce, którą zostają objęte obiekty i miejsca w kraju szczególnie cenne dla kultury narodowej. 3 lutego prezydent Krakowa Jacek Majchrowski odbierze z rąk prezydenta kraju Andrzeja Dudy rozporządzenie ogłaszające „Kraków – zespół architektoniczny i urbanistyczny dzielnicy Nowa Huta” za Pomnik Historii.
– My w Krakowie nie mamy wątpliwości, że Nowa Huta ma szczególne znaczenie dla dziedzictwa, historii i kultury naszego kraju, ze wszystkimi jego wartościami materialnymi i niematerialnymi – mówi prezydent Krakowa Jacek Majchrowski. – Dzielnica tworzy spójny krajobraz kulturowy, będący miejscem ważnych wydarzeń historycznych, terenem z wyjątkową architekturą, miejscem akcji dla ważnych dzieł literackich i filmowych; jest także jedną z najbardziej aktywnych przestrzeni kultury z cenionymi teatrami, galeriami sztuki, alternatywnymi festiwalami.
Lokalna społeczność triumfuje
Mianowanie najmłodszej dzielnicy Krakowa Pomnikiem Historii to finał wieloletnich zabiegów wielu środowisk i lokalnej społeczności. Zaangażowani mieszkańcy Nowej Huty starali się o docenienie krajobrazu kulturowego tego obszaru i dopełnienie inicjatyw promujących dziedzictwo dzielnicy.
− Uznanie Nowej Huty za Pomnik Historii to formalne usankcjonowanie wieloletnich starań społeczności lokalnej, ekspertów oraz wszystkich osób i instytucji, którym zależało na tym, by chronić i informować o wyjątkowości tego kulturowego krajobrazu – dodaje prezydent Majchrowski.
Uznanie roli Nowej Huty w historii Polski pozwoli rozwijać turystykę kulturową, edukację historyczną, ale też otwiera drogę do starań o wpis tej części miasta na Listę Światowego Dziedzictwa.
– Uhonorowanie Nowej Huty traktuję jako ważny gest, pozwalający opowiadać o dzielnicy w kontekście historii polskiej i światowej – dodaje prezydent Krakowa.
Rada Miasta Krakowa w 2004 r. podjęła uchwałę kierunkową, a w 2010 r. został przygotowany pierwszy wniosek o uznanie Nowej Huty za Pomnik Historii. Od tego czasu miasto zrealizowało wiele działań skoncentrowanych na trosce o ochronę krajobrazu kulturowego tego obszaru.
Nowa Huta. Pod czujnym okiem konserwatora
Dokonywany przez prezydenta RP wpis to zarówno prestiż i nobilitacja, jak i zapewnienie lepszej ochrony konserwatorskiej oraz otwarcie drogi do starań o uznanie danego zabytku czy miejsca za światowe dziedzictwo. Do wpisu można zgłaszać zabytek nieruchomy o znaczeniu ponadregionalnym, o dużych wartościach historycznych, naukowych i artystycznych. Taki, który ma znaczenie dla polskiego dziedzictwa kulturalnego, jest utrwalony w świadomości społecznej i stanowi źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń.
Nowa Huta należy do miejsc spełniających wszystkie te kryteria. Dzięki skutecznej ochronie konserwatora, zachowała historyczną kompozycję przestrzenną, która jest wspólnym dziełem wybitnych twórców: architektów, planistów, architektów krajobrazu, ogrodników.
Krajobraz Nowej Huty
Nowa Huta to zarówno charakterystyczna architektura i unikatowa siatka urbanistyczna, jak i dobrze zachowane obiekty. To dziś największa z dzielnic Krakowa – uchodzi za jedną z najbardziej zielonych i najbardziej przyjaznych dla mieszkańców, wpisując się w popularne obecnie koncepcje miasta piętnastominutowego.
Z jednej strony Nowa Huta to socjalistyczne miasto, wizytówka komunistycznego systemu w Polsce, a z drugiej w latach 80. XX w. bastion opozycji i ruchów antykomunistycznych w Krakowie.
Warto też pamiętać, że dziedzictwo kulturowe Nowej Huty sięga znacznie wcześniej. Przykładem może być osiedle Wandy, powstałe w Mogile, nieopodal najcenniejszej pamiątki czasów przedhistorycznych – kopca Wandy z ok. VII–VIII w. n.e. Mit o bohaterskiej Wandzie jest jedną z najstarszych polskich legend, inspiracją wielu dzieł literackich, muzycznych, malarskich. Jan Matejko, który w pobliżu miał dworek, uwiecznił ją pomnikiem na szczycie kopca. Tuż obok znajduje się dziewiętnastowieczny cmentarz z grobami m.in. cystersów z opactwa w Mogile i mogilskich włościan, a także kwatera wojenna z okresu I wojny światowej.
Ochrona dziedzictwa
W trosce o ochronę dziedzictwa Nowej Huty w 2004 r. układ urbanistyczny dzielnicy został wpisany do rejestru zabytków, a Rada Miasta Krakowa podjęła uchwałę kierunkową. W 2010 r. został przygotowany pierwszy wniosek o uznanie centrum Nowej Huty za Pomnik Historii. Odbyły się wówczas konieczne wizyty studyjne, złożono odpowiednią dokumentację.
W 2013 r. centrum Nowej Huty zostało objęte planem miejscowym, który chroni wszystkie elementy kształtujące urbanistykę dzielnicy. W wytycznych do planu Miejski Konserwator Zabytków szczególny nacisk położył na ochronę gabarytów, rozplanowania ulic i placów, wnętrz architektoniczno-krajobrazowych, zieleni komponowanej, a także wprowadził regulacje dotyczące informacji wizualnej (reklamy, szyldy) czy małej architektury.
Uznanie Nowej Huty za Pomnik Historii może w przyszłości utorować drogę do wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Jest ważnym uzupełnieniem procesu ochrony obszaru.